ভাৰতৰ বিজ্ঞান আৰু প্ৰযুক্তি নীতি ২০০৩: এক বিশ্লেষণ

 

 ভাৰতৰ বিজ্ঞান আৰু প্ৰযুক্তি নীতি ২০০৩ (STP 2003)-এ বিজ্ঞান, প্ৰযুক্তি আৰু উদ্ভাৱন (STI) ক্ষেত্ৰখনক একত্ৰিত কৰি দেশৰ অৰ্থনীতি আৰু সমাজৰ ওপৰত প্ৰভাৱ পেলোৱা ক্ষেত্ৰসমূহত গৱেষণা আৰু উন্নয়ন (R&D) বিনিয়োগ বৃদ্ধিৰ লক্ষ্য নিৰ্ধাৰণ কৰিছিল। এই নীতিয়ে ভাৰতৰ বিজ্ঞান আৰু প্ৰযুক্তিৰ দিশত এক ঐতিহাসিক পদক্ষেপ হিচাপে কাম কৰিছে, যাৰ ফলত গৱেষণাৰ মানদণ্ড, প্ৰকাশনাৰ স্থান, আৰু মানৱ সম্পদৰ ক্ষমতা বৃদ্ধিৰ ক্ষেত্ৰত উল্লেখযোগ্য অগ্ৰগতি হৈছে।পটভূমি২০০০ চনৰ পৰা ভাৰতে জ্ঞানক সম্পদ আৰু মূল্যলৈ ৰূপান্তৰিত কৰাৰ লক্ষ্যৰে দেশৰ আৰ্থ-সামাজিক প্ৰয়োজনীয়তা পূৰণৰ দিশত মনোযোগ দিছিল। এই সময়ত ভাৰতে বিজ্ঞান আৰু প্ৰযুক্তিৰ ক্ষেত্ৰত এক মজবুত পৰিকাঠামো গঢ়ি তুলিছিল, য’ত প্ৰতিষ্ঠান আৰু মানৱ সম্পদ দুয়োটাৰে উন্নতি হৈছিল। বিজ্ঞান ক্ৰমান্বয়ে বহুবিষয়ক হৈ পৰিছিল, বিভিন্ন খণ্ড আৰু দেশক সামৰি লৈছিল। তথ্য আৰু যোগাযোগ প্ৰযুক্তিৰ দ্ৰুত উন্নতি আৰু ইণ্টাৰনেটৰ গণতন্ত্ৰীকৰণে জ্ঞানৰ আদান-প্ৰদানক অভূতপূৰ্ব হাৰত ত্বৰান্বিত কৰিছিল। এই পৰিপ্ৰেক্ষিতত, STP 2003 ভাৰত চৰকাৰে বিশ্বৰ সৈতে সমানে থাকিবলৈ আৰু সমতাৰ ভিত্তিত স্থায়ী উন্নয়নৰ লক্ষ্য পূৰণৰ বাবে প্ৰণয়ন কৰিছিল।১৯৫৮ চনৰ বিজ্ঞান নীতি (SPR 1958) আৰু ১৯৮৩ চনৰ প্ৰযুক্তি নীতি (TPS 1983)য়ে যথাক্ৰমে বিজ্ঞান আৰু প্ৰযুক্তিৰ ওপৰত পৃথকভাৱে গুৰুত্ব দিছিল। কিন্তু বিজ্ঞান আৰু প্ৰযুক্তিৰ মাজৰ সমন্বয় এনেকুৱা হৈ পৰিছিল যে এই দুয়োটা দিশক একেলগে বিবেচনা কৰাৰ প্ৰয়োজন হৈছিল। STP 2003-এ এই সমন্বয়ৰ প্ৰয়োজনীয়তাক স্বীকৃতি দি এক সামগ্ৰিক নীতিৰ পথ প্ৰশস্ত কৰিছিল।STP 2003-ৰ মুখ্য বৈশিষ্ট্যSTP 2003-এ বিজ্ঞান আৰু প্ৰযুক্তিৰ ক্ষেত্ৰত কেইবাটাও গুৰুত্বপূৰ্ণ লক্ষ্য আৰু পদক্ষেপৰ ৰূপৰেখা প্ৰস্তুত কৰিছিল:

1. R&D বিনিয়োগ বৃদ্ধি: জিডিপিৰ ২% বিনিয়োগৰ লক্ষ্য নিৰ্ধাৰণ কৰি গৱেষণা আৰু উন্নয়নত প্ৰচুৰ বিনিয়োগৰ আহ্বান জনোৱা হৈছিল।
2. প্ৰতিষ্ঠানিক পৰিকাঠামোৰ আধুনিকীকৰণ: শৈক্ষিক প্ৰতিষ্ঠানৰ বিজ্ঞান আৰু অভিযান্ত্ৰিক পৰিকাঠামোৰ আধুনিকীকৰণৰ বাবে নতুন তহবিল প্ৰকল্পৰ প্ৰস্তাৱ।
3. বিদেশী বিজ্ঞানীৰ আকৰ্ষণ: বিশেষকৈ ভাৰতীয় মূলৰ বিজ্ঞানী আৰু অভিযন্তাসকলক ভাৰতৰ STI পৰিকাঠামোত অৰিহণা যোগাবলৈ প্ৰৰোচনাৰ ব্যৱস্থা।
4. অৰ্থনীতি আৰু সমাজৰ ওপৰত প্ৰভাৱ: অৰ্থনীতি আৰু সমাজৰ ওপৰত প্ৰভাৱ পেলোৱা ক্ষেত্ৰত গৱেষণা আৰু উদ্ভাৱনৰ প্ৰসাৰৰ লক্ষ্য।
5. শিল্প-গৱেষণা সহযোগিতা: শিল্প আৰু বৈজ্ঞানিক গৱেষণাৰ মাজত সমন্বয়ৰ জৰিয়তে বৌদ্ধিক সম্পত্তিৰ অধিকাৰ (IPR) সুৰক্ষিত কৰাৰ ব্যৱস্থা।
6. প্ৰাকৃতিক দুৰ্যোগ ব্যৱস্থাপনা: প্ৰাকৃতিক দুৰ্যোগৰ পৰিচালনা আৰু প্ৰতিৰোধৰ বাবে গৱেষণাৰ প্ৰৰোচনা।
7. বিজ্ঞান কূটনীতি: বিশেষকৈ গ্ল’বেল ছাউথৰ উন্নয়নশীল দেশসমূহৰ সৈতে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় বিজ্ঞান আৰু প্ৰযুক্তি সহযোগিতাৰ ওপৰত গুৰুত্ব।

প্ৰতিষ্ঠানিক পদক্ষেপ: SERBৰ প্ৰতিষ্ঠাSTP 2003-ৰ অন্যতম প্ৰধান ফলাফল আছিল বিজ্ঞান আৰু অভিযান্ত্ৰিক গৱেষণা ব’ৰ্ড (SERB)ৰ প্ৰতিষ্ঠা, যিটো বিজ্ঞান আৰু প্ৰযুক্তি বিভাগৰ (DST) অধীনত গঠন কৰা হৈছিল। SERB-এ দেশত বৈজ্ঞানিক আৰু অভিযান্ত্ৰিক গৱেষণাক প্ৰসাৰিত কৰাত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছে।STP 2003-ৰ প্ৰভাৱSTP 2003-ৰ পিছত ভাৰতৰ বিজ্ঞান আৰু প্ৰযুক্তি ক্ষেত্ৰত বহুতো উল্লেখযোগ্য অগ্ৰগতি হৈছে:

1. R&D বিনিয়োগ বৃদ্ধি: ২০০৩ৰ পিছত সৰ্বমুঠ R&D বিনিয়োগ (জনসাধাৰণ আৰু ব্যক্তিগত খণ্ডৰ) উল্লেখযোগ্যভাৱে বৃদ্ধি পাইছে। যদিও জিডিপিৰ ২% বিনিয়োগৰ লক্ষ্য পূৰণ হোৱা নাছিল, তথাপিও ১০ বছৰৰ ভিতৰত ০.৭% জিডিপিৰ বিনিয়োগৰ হাৰ বিশ্বৰ মানদণ্ডৰ সৈতে তুলনীয় আছিল।
2. প্ৰকাশনাৰ স্থানৰ উন্নতি: ভাৰতে বিজ্ঞানৰ প্ৰকাশনাৰ বিশ্বব্যাপী ৰেংকিঙত উল্লেখযোগ্য উন্নতি কৰিছিল।
3. মানৱ সম্পদৰ বৃদ্ধি: পিএইচডিৰ সংখ্যা বৃদ্ধি, পেটেণ্টৰ আবেদনৰ বৃদ্ধি আৰু ষ্টাৰ্টআপৰ ইনকিউবেচনৰ সংখ্যা বৃদ্ধি পাইছিল।
4. প্ৰতিষ্ঠানিক ক্ষমতা: নতুন গৱেষণা প্ৰতিষ্ঠান আৰু ক্লাষ্টাৰৰ প্ৰতিষ্ঠাৰ জৰিয়তে পৰিকাঠামোগত উন্নতি হৈছিল।

STP 2003-এ বিজ্ঞান আৰু প্ৰযুক্তিৰ সুবিধাসমূহক গুৰুত্ব দি গৱেষণা আৰু উন্নয়নৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় বিনিয়োগৰ ওপৰত জোৰ দিছিল। ই আৰ্থ-সামাজিক খণ্ডসমূহৰ সৈতে জাতীয় গৱেষণা আৰু উন্নয়ন ব্যৱস্থাৰ সমন্বয়ৰ জৰিয়তে জাতীয় সমস্যাসমূহ সমাধানৰ লক্ষ্য ৰাখিছিল, লগতে এক জাতীয় উদ্ভাৱন ব্যৱস্থা গঢ়ি তুলিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। এই নীতিয়ে ভাৰতক বিশ্বৰ সৈতে সমানে থাকিবলৈ, বৈশ্বিক প্ৰতিযোগিতাত অৱতীৰ্ণ হ’বলৈ আৰু সমতাৰ ভিত্তিত স্থায়ী উন্নয়নৰ মূল লক্ষ্যত উপনীত হ’বলৈ সহায় কৰিছে। যদিও জিডিপিৰ ২% বিনিয়োগৰ লক্ষ্য পূৰণ হোৱা নাছিল, তথাপিও R&D বিনিয়োগ, প্ৰকাশনাৰ মান, আৰু মানৱ সম্পদৰ ক্ষেত্ৰত ভাৰতে উল্লেখযোগ্য অগ্ৰগতি লাভ কৰিছে।