প্ৰতিহাৰ বংশ: ভাৰতৰ ইতিহাসৰ এক শক্তিশালী অধ্যায়
প্ৰতিহাৰ বংশ, যাক গুৰ্জৰ-প্ৰতিহাৰ নামেৰেও জনা যায়, অষ্টম শতিকাৰ পৰা দশম শতিকালৈ ভাৰতৰ পশ্চিম আৰু উত্তৰাঞ্চলত শাসন কৰা এক শক্তিশালী ৰাজবংশ আছিল। এই বংশৰ উত্থান হৰ্ষবৰ্ধনৰ পুষ্যভূতি বংশৰ পতনৰ পিছত কান্যকুব্জ (আধুনিক কানপুৰ, উত্তৰ প্ৰদেশ) কেন্দ্ৰ কৰি সৃষ্ট ৰাজনৈতিক অস্থিৰতাৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত ঘটিছিল। প্ৰতিহাৰসকলৰ শাসনকালত ভাৰতীয় ইতিহাসত সামৰিক শক্তি, শিল্প-স্থাপত্য, আৰু সাংস্কৃতিক পৃষ্ঠপোষকতাৰ এক সুকীয়া ছাপ পৰিছিল। এই লেখাটোত আমি প্ৰতিহাৰ বংশৰ উৎপত্তি, শাসন, সাংস্কৃতিক অৰিহণা, আৰু পতনৰ বিষয়ে বিশদভাৱে আলোচনা কৰিম।প্ৰতিহাৰ বংশৰ পটভূমি৬৪৭ খ্ৰীষ্টাব্দত হৰ্ষবৰ্ধনৰ মৃত্যুৰ পিছত পুষ্যভূতি বংশৰ পতনৰ ফলত কান্যকুব্জত ৰাজনৈতিক শূন্যতাৰ সৃষ্টি হৈছিল। এই অস্থিৰতাৰ মাজত বহুতো সৰু-বৰ ৰাজ্যৰ উত্থান-পতন ঘটিছিল। কিন্তু শেষত প্ৰতিহাৰ, পূব ভাৰতৰ পাল বংশ আৰু দক্ষিণ ভাৰতৰ ৰাষ্ট্ৰকূট বংশে প্ৰাধান্য বিস্তাৰ কৰে। নৱম শতিকাৰ সময়ত কান্যকুব্জত আয়ুধ বংশৰ শাসন চলিছিল।প্ৰতিহাৰৰ উৎপত্তিৰ বিষয়ে সঠিক তথ্য এতিয়াও অস্পষ্ট। কিছুমান ঐতিহাসিকৰ মতে, তেওঁলোক বিদেশী উৎপত্তিৰ আছিল আৰু ক্ৰমশঃ ভাৰতীয় সমাজত একীভূত হৈছিল। আন কিছুমানৰ মতে, তেওঁলোক গুৰ্জৰদেশ বা গুৰ্জৰত্ৰৰ স্থানীয় লোক বা উপজাতীয় গোষ্ঠী আছিল। ‘প্ৰতিহাৰ’ নামটো সংস্কৃত শব্দ ‘প্ৰতিহাৰ’ৰ পৰা উদ্ভৱ হৈছে, যাৰ অৰ্থ ‘দ্বাৰৰক্ষী’। ৰামায়ণৰ লক্ষ্মণক তেওঁলোকৰ পূৰ্বপুৰুষ হিচাপে বিবেচনা কৰাৰ বাবে এই নাম গ্ৰহণ কৰা হৈছিল। প্ৰতিহাৰসকলে অষ্টম শতিকাৰ শেষৰ ফালে আৰব আক্ৰমণকাৰীক পৰাস্ত কৰি প্ৰতিষ্ঠা লাভ কৰে।প্ৰতিহাৰৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ শাসকনাগভট্ট-I (৭৩০–৭৬০ খ্ৰীষ্টাব্দ)নাগভট্ট-I আছিল প্ৰতিহাৰ বংশৰ প্ৰথম উল্লেখযোগ্য শাসক। তেওঁৰ আৰব আক্ৰমণকাৰীৰ বিৰুদ্ধে বিজয়ে বংশটোৰ প্ৰতিপত্তি বৃদ্ধি কৰিছিল। যদিও তেওঁ ৰাষ্ট্ৰকূটৰ হাতত পৰাজিত হৈছিল, তেওঁৰ সফলতাই প্ৰতিহাৰ বংশক অন্যান্য গুৰ্জৰ-প্ৰতিহাৰ পৰিয়ালৰ ওপৰত প্ৰাধান্য প্ৰদান কৰিছিল।বৎসৰাজ (৭৭৫–৮০০ খ্ৰীষ্টাব্দ)নাগভট্ট-Iৰ পিছত বৎসৰাজে মধ্য ৰাজস্থানৰ বেছিভাগ অঞ্চল জয় কৰে। তেওঁ কান্যকুব্জৰ ৰাজনীতিত হস্তক্ষেপ কৰি পাল বংশক পৰাস্ত কৰে আৰু আয়ুধ বংশৰ একজন প্ৰাৰ্থীক সিংহাসনত বহুৱায়। কিন্তু ৰাষ্ট্ৰকূটৰ ধ্ৰুৱ ধৰাবৰ্ষৰ হাতত তেওঁ পৰাজিত হয় আৰু ৰাজস্থানৰ মৰুভূমিত আশ্ৰয় ল’বলগীয়া হয়।নাগভট্ট-II (৮০০–৮৩৩ খ্ৰীষ্টাব্দ)বৎসৰাজৰ পুত্ৰ নাগভট্ট-IIয়ে বংশৰ প্ৰতিপত্তি পুনৰুদ্ধাৰৰ চেষ্টা কৰে। তেওঁ সিন্ধু, পূব ভাৰত আৰু গুৰ্জৰদেশৰ বিভিন্ন অঞ্চল জয় কৰে। তেওঁ পাল বংশক পৰাস্ত কৰি কান্যকুব্জ দখল কৰে, যিটো প্ৰতিহাৰৰ ৰাজধানী হৈ পৰে। যদিও ৰাষ্ট্ৰকূটৰ গোবিন্দ-IIIৰ হাতত তেওঁ পৰাজিত হৈছিল, পিছত তেওঁ কিছু হেৰুৱা অঞ্চল পুনৰুদ্ধাৰ কৰিবলৈ সক্ষম হয়।মিহিৰ ভোজ (৮৩৬–৮৮৫ খ্ৰীষ্টাব্দ)মিহিৰ ভোজৰ শাসনকাল প্ৰতিহাৰ বংশৰ সোণালী যুগ। প্ৰথমাৱস্থাত পাল, ৰাষ্ট্ৰকূট আৰু কালচুৰিৰ হাতত পৰাজিত হ’লেও, তেওঁ চেদি আৰু গুহিলা সামন্তৰ সহায়ত পাল বংশক পৰাস্ত কৰে আৰু পূব ভাৰতৰ পাল সাম্ৰাজ্যৰ কিছু অংশ, গুজৰাট, ৰাজস্থান আৰু মধ্যপ্ৰদেশৰ অঞ্চলসমূহ জয় কৰে।মহেন্দ্ৰপাল-I আৰু মহিপাল-Iমহেন্দ্ৰপাল-I (৮৮৫–৯১০ খ্ৰীষ্টাব্দ)য়ে পিতৃ মিহিৰ ভোজৰ সাম্ৰাজ্যৰ বিস্তাৰ কৰে, কিন্তু কাশ্মীৰৰ ৰজাৰ হাতত পৰাজিত হৈ পঞ্জাৱৰ কিছু অঞ্চল হেৰুৱায়। তেওঁৰ মৃত্যুৰ পিছত গৃহযুদ্ধৰ ফলত মহিপাল-I (৯১২–৯৪৪ খ্ৰীষ্টাব্দ) সিংহাসনত অধিষ্ঠিত হয়। তেওঁ ৰাষ্ট্ৰকূটৰ হাতত পৰাজিত হয়, আৰু পালসকলে এই সুযোগত তেওঁলোকৰ হেৰুৱা অঞ্চল পুনৰুদ্ধাৰ কৰে।ৰাজ্যপাল আৰু যশপালৰাজ্যপাল (৯৬০–১০১৮ খ্ৰীষ্টাব্দ) ৰাষ্ট্ৰকূটৰ কৃষ্ণ-IIIৰ হাতত পৰাজিত হয়। মাহমুদ গজনৱীৰ কান্যকুব্জ আক্ৰমণৰ সময়ত তেওঁ যুদ্ধক্ষেত্ৰৰ পৰা পলায়ন কৰে আৰু বিংধ্যধৰ চান্দেলৰ হাতত নিহত হয়। যশপাল (১০২৪–১০৩৬ খ্ৰীষ্টাব্দ) আছিল প্ৰতিহাৰৰ শেষ শাসক। ১০৯০ খ্ৰীষ্টাব্দৰ ভিতৰত কান্যকুব্জ গহৰৱালা বংশৰ হাতলৈ যায়।পাল আৰু ৰাষ্ট্ৰকূটৰ সৈতে সংঘৰ্ষপ্ৰতিহাৰ, পাল আৰু ৰাষ্ট্ৰকূটৰ মাজৰ ‘ত্ৰিপাক্ষিক সংগ্ৰাম’ ভাৰতৰ মধ্যযুগীয় ইতিহাসৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ দিশ। কান্যকুব্জৰ নিয়ন্ত্ৰণ হৰ্ষৰ সময়ৰ পৰা উত্তৰ ভাৰতৰ প্ৰভুত্বৰ প্ৰতীক আছিল। প্ৰতিহাৰসকলে আয়ুধ বংশৰ দুৰ্বলতাৰ সুযোগ লৈ কান্যকুব্জ দখল কৰে। ৰাষ্ট্ৰকূটৰ সৈতে তেওঁলোকৰ সংঘৰ্ষ মালৱ আৰু গুজৰাটৰ নিয়ন্ত্ৰণৰ বাবে আছিল। ধ্ৰুৱ ধৰাবৰ্ষ আৰু গোবিন্দ-IIIৰ নেতৃত্বত ৰাষ্ট্ৰকূটসকলে প্ৰতিহাৰসকলক পৰাস্ত কৰিছিল। গঙ্গা নদীৰ অঞ্চল আৰু দক্ষিণ-পশ্চিমৰ বাণিজ্য পথৰ নিয়ন্ত্ৰণৰ বাবেও এই সংঘৰ্ষ গুৰুত্বপূৰ্ণ আছিল।ধৰ্মপ্ৰতিহাৰ যুগত ব্ৰাহ্মণ্য ধৰ্মৰ প্ৰসাৰ ঘটিছিল। বৈষ্ণৱ, শৈৱ, শাক্ত আৰু সূৰ্য উপাসনা এই সময়ৰ প্ৰধান সম্প্ৰদায় আছিল। বৎসৰাজ, মহেন্দ্ৰপাল আৰু ত্ৰিলোচনপালৰ দৰে ৰজাসকলে শিৱৰ উপাসনা কৰিছিল। মন্দিৰ নিৰ্মাণক পৱিত্ৰ কৰ্তব্য হিচাপে গণ্য কৰা হৈছিল আৰু ৰজা আৰু ধনী ব্যক্তিসকলে এই কামত দান-দক্ষিণা আগবঢ়াইছিল।প্ৰশাসনপ্ৰতিহাৰৰ প্ৰশাসন ব্যৱস্থা গুপ্ত আৰু হৰ্ষৰ যুগৰ ধাৰণাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি গঢ় লৈ উঠিছিল। ৰজা আছিল সৰ্বোচ্চ কৰ্তৃপক্ষ আৰু মন্ত্ৰী আৰু বিষয়াসকলে তেওঁক সহায় কৰিছিল। সামন্ত ৰজাসকলে কৰ, সৈন্য আৰু আনুগত্য প্ৰদান কৰিছিল। কিছুমান অঞ্চল প্ৰত্যক্ষভাৱে কেন্দ্ৰৰ দ্বাৰা পৰিচালিত হৈছিল, যিবোৰ ভুক্তি (প্ৰদেশ) আৰু মণ্ডল বা বিষয় (জিলা)ত বিভক্ত আছিল। গাঁও আছিল প্ৰশাসনৰ মৌলিক একক।সাহিত্যযুদ্ধৰ মাজতো প্ৰতিহাৰসকলে শিল্প আৰু সাহিত্যৰ পৃষ্ঠপোষকতা কৰিছিল। কবি ৰাজশেখৰে মহেন্দ্ৰপাল আৰু মহিপালৰ ৰাজসভাত উল্লেখযোগ্য কাম কৰিছিল। আল-মাসুদীৰ মতে, প্ৰতিহাৰ সাম্ৰাজ্যত ১৮,০০০,০০০ গাঁও, নগৰ আৰু চহৰ আছিল।শিল্প আৰু স্থাপত্যপ্ৰতিহাৰসকল শিল্প আৰু স্থাপত্যৰ পৃষ্ঠপোষক আছিল। মিহিৰ ভোজৰ সময়ত নিৰ্মিত কান্যকুব্জৰ বিষ্ণুৰ বিশ্বৰূপ আৰু শিৱ-পাৰ্বতীৰ বিবাহৰ ভাস্কৰ্য উল্লেখযোগ্য। গ্বালিয়ৰৰ তেলি-কা-মন্দিৰ আৰু ওসিয়ান, আভানেৰীৰ মন্দিৰৰ খোদিত পেনেলসমূহ তেওঁলোকৰ স্থাপত্যৰ শ্ৰেষ্ঠ নিদৰ্শন।পতনমিহিৰ ভোজৰ পিছত প্ৰতিহাৰৰ শক্তি হ্ৰাস পায়। ৰাষ্ট্ৰকূটৰ ইন্দ্ৰ-III আৰু কৃষ্ণ-IIIৰ আক্ৰমণত কান্যকুব্জ ধ্বংস হয়। সামন্তৰ বিদ্ৰোহ আৰু মাহমুদ গজনৱীৰ আক্ৰমণে প্ৰতিহাৰ সাম্ৰাজ্যৰ অৱসান ঘটায়। শেষত গহৰৱালা বংশই কান্যকুব্জ দখল কৰে।প্ৰতিহাৰ বংশৰ শাসনকাল ভাৰতীয় ইতিহাসৰ এক উজ্জ্বল অধ্যায়। আল-মাসুদীৰ বিৱৰণীত তেওঁলোকৰ বিশাল সাম্ৰাজ্য আৰু প্ৰতিপত্তিৰ কথা উল্লেখ আছে। তেওঁলোকৰ শিল্প, স্থাপত্য আৰু সাংস্কৃতিক অৰিহণাই ভাৰতৰ মধ্যযুগীয় ইতিহাসত চিৰস্থায়ী ছাপ এৰি গৈছে।
