প্ৰাচীন ভাৰতীয় ইতিহাসৰ অধ্যয়নৰ বাবে বিভিন্ন উৎসৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰা হয়। এই উৎসসমূহক মূলতঃ তিনিটা ভাগত ভাগ কৰা হয়: সাহিত্যিক উৎস, প্ৰত্নতাত্ত্বিক উৎস, আৰু বিদেশী বিবৰণ। এই উৎসসমূহে প্ৰাচীন ভাৰতৰ সংস্কৃতি, সমাজ, ৰাজনীতি, অৰ্থনীতি, আৰু ধৰ্মৰ বিষয়ে তথ্য প্ৰদান কৰে। তলত এই উৎসসমূহৰ বিষয়ে সংক্ষিপ্ত আলোচনা কৰা হৈছে।
১. সাহিত্যিক উৎস (Literary Sources)
প্ৰাচীন ভাৰতৰ সাহিত্যিক উৎসসমূহ দুটা ভাগত বিভক্ত: ধৰ্মীয় সাহিত্য আৰু ধৰ্মনিৰপেক্ষ সাহিত্য।
ক) ধৰ্মীয় সাহিত্য:
বেদ: প্ৰাচীন ভাৰতৰ আটাইতকৈ পুৰণি সাহিত্য হৈছে চাৰিটা বেদ— ঋগ্বেদ, যজুৰ্বেদ, সামবেদ, আৰু অথৰ্ববেদ। ঋগ্বেদত প্ৰাচীন আৰ্য সংস্কৃতি, ধৰ্ম, আৰু সমাজৰ বিষয়ে তথ্য পোৱা যায়।
ব্ৰাহ্মণ, আৰণ্যক, আৰু উপনিষদ: এই গ্ৰন্থসমূহত ধৰ্মীয় আচাৰ-অনুষ্ঠান, দাৰ্শনিক চিন্তা, আৰু আধ্যাত্মিক জ্ঞানৰ বিষয়ে বৰ্ণনা আছে।
মহাকাব্য: ৰামায়ণ (বাল্মীকি) আৰু মহাভাৰত (ব্যাস) প্ৰাচীন ভাৰতৰ সমাজ, ৰাজনীতি, আৰু নৈতিকতাৰ বিষয়ে তথ্য প্ৰদান কৰে। মহাভাৰতৰ ভগৱদ্গীতাত দাৰ্শনিক আৰু ধৰ্মীয় চিন্তা প্ৰকাশ পায়।
পুৰাণ: বিষ্ণুপুৰাণ, শিৱপুৰাণ, মাৰ্কণ্ডেয় পুৰাণ আদিত পৌৰাণিক কাহিনীৰ লগতে ঐতিহাসিক তথ্য পোৱা যায়।
বৌদ্ধ সাহিত্য: ত্ৰিপিটক (বিনয়পিটক, সুত্তপিটক, অভিধম্মপিটক) আৰু জাতক কাহিনীত বৌদ্ধ ধৰ্মৰ লগতে প্ৰাচীন ভাৰতৰ সামাজিক আৰু অৰ্থনৈতিক অৱস্থাৰ বিষয়ে তথ্য আছে।
জৈন সাহিত্য: জৈন আগম গ্ৰন্থ আৰু কল্পসূত্ৰত জৈন ধৰ্ম আৰু প্ৰাচীন সমাজৰ বিষয়ে তথ্য পোৱা যায়।
খ) ধৰ্মনিৰপেক্ষ সাহিত্য:
অৰ্থশাস্ত্ৰ: কৌটিল্যৰ অৰ্থশাস্ত্ৰত মৌৰ্য যুগৰ ৰাজনীতি, অৰ্থনীতি, আৰু প্ৰশাসনৰ বিষয়ে বিশদ বৰ্ণনা আছে।
কালিদাসৰ সাহিত্য: কালিদাসৰ নাটক (যেনে- অভিজ্ঞানশকুন্তলম) আৰু কাব্যই গুপ্ত যুগৰ সংস্কৃতিৰ ছবি প্ৰকাশ কৰে।
সংঘম সাহিত্য: তামিল ভাষাৰ সংঘম সাহিত্যত দক্ষিণ ভাৰতৰ প্ৰাচীন সংস্কৃতি আৰু সমাজৰ বিষয়ে তথ্য পোৱা যায়।
জীৱনী আৰু ইতিহাস: বাণভট্টৰ হৰ্ষচৰিত আৰু কালহণৰ ৰাজতৰংগিণীত হৰ্ষবৰ্ধন আৰু কাশ্মীৰৰ ইতিহাসৰ বিষয়ে তথ্য আছে।
২. প্ৰত্নতাত্ত্বিক উৎস (Archaeological Sources)
প্ৰত্নতাত্ত্বিক উৎসসমূহে প্ৰাচীন ভাৰতৰ বস্তুগত সংস্কৃতিৰ প্ৰমাণ দিয়ে। এই উৎসসমূহ হ’ল:
শিলালিপি: অশোকৰ শিলালিপি (যেনে- প্ৰিয়দৰ্শী শিলালিপি)ত মৌৰ্য যুগৰ ধৰ্মীয় নীতি আৰু প্ৰশাসনৰ বিষয়ে তথ্য পোৱা যায়। হাথিগুম্ফা শিলালিপি আৰু জুনাগড় শিলালিপিও গুৰুত্বপূৰ্ণ।
মুদ্ৰা: মৌৰ্য, গুপ্ত, আৰু কুষাণ যুগৰ মুদ্ৰাত ৰজাৰ নাম, শাসনকাল, আৰু অৰ্থনৈতিক অৱস্থাৰ তথ্য পোৱা যায়। যেনে- সমুদ্ৰগুপ্তৰ সোণৰ মুদ্ৰা।
প্ৰত্নতাত্ত্বিক স্থান: হৰপ্পা, মহেঞ্জোদাৰো, লোথাল, তক্ষশীলা, পাটলিপুত্ৰ আদি স্থানৰ খননৰ পৰা প্ৰাচীন নগৰ, ঘৰ, আৰু জীৱনশৈলীৰ তথ্য পোৱা যায়।
ভাস্কৰ্য আৰু স্থাপত্য: সাঁচীৰ স্তূপ, অজন্তা-ইলোৰাৰ গুহা, কোণাৰ্কৰ সূৰ্য্য মন্দিৰ আদিৰ পৰা প্ৰাচীন শিল্প আৰু সংস্কৃতিৰ তথ্য পোৱা যায়।
মৃৎশিল্প আৰু হাতিয়াৰ: খননৰ পৰা পোৱা মাটিৰ পাত্ৰ, হাতিয়াৰ, আৰু গহনাই প্ৰাচীন জীৱনশৈলীৰ বিষয়ে ধাৰণা দিয়ে।
৩. বিদেশী বিবৰণ (Foreign Accounts)
প্ৰাচীন ভাৰতলৈ অহা বিদেশী পৰ্যটক আৰু লেখকৰ বিবৰণে ইতিহাসৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ তথ্য প্ৰদান কৰে:
গ্ৰীক বিবৰণ: হেৰ’ড’টাছ, মেগাস্থিনিছ (ইণ্ডিকা), আৰু এৰিয়ানৰ লেখাত প্ৰাচীন ভাৰতৰ সমাজ আৰু ৰাজনীতিৰ বিষয়ে তথ্য পোৱা যায়। মেগাস্থিনিছৰ ইণ্ডিকাত মৌৰ্য যুগৰ পাটলিপুত্ৰৰ বিবৰণ আছে।
চীনা পৰ্যটক: ফা-হিয়েন, হিউৱেন চাং, আৰু ইৎ-চিঙৰ বিবৰণত গুপ্ত যুগ আৰু বৌদ্ধ ধৰ্মৰ বিষয়ে তথ্য পোৱা যায়। হিউৱেন চাঙৰ লেখাত নালন্দা বিশ্ববিদ্যালয়ৰ বিষয়ে বৰ্ণনা আছে।
আৰৱ লেখক: আল-বিৰুনীৰ কিতাব-উল-হিন্দত ১১ শতিকাৰ ভাৰতৰ বিজ্ঞান, ধৰ্ম, আৰু সমাজৰ বিষয়ে তথ্য আছে।
তিব্বতী বিবৰণ: তিব্বতী লেখক তাৰানাথৰ লেখাত বৌদ্ধ ধৰ্মৰ ইতিহাসৰ বিষয়ে তথ্য পোৱা যায়।
প্ৰাচীন ভাৰতীয় ইতিহাসৰ উৎসৰ গুৰুত্ব:
সাহিত্যিক উৎস: ধৰ্মীয় আৰু দাৰ্শনিক চিন্তাৰ লগতে সমাজৰ গঠনৰ বিষয়ে তথ্য দিয়ে।
প্ৰত্নতাত্ত্বিক উৎস: বস্তুগত সংস্কৃতিৰ প্ৰমাণ দিয়ে আৰু সাহিত্যিক উৎসৰ তথ্যৰ সত্যতা যাচাই কৰে।
বিদেশী বিবৰণ: নিৰপেক্ষ দৃষ্টিভংগীৰে ভাৰতৰ সমাজ আৰু সংস্কৃতিৰ বিষয়ে তথ্য প্ৰদান কৰে।
সীমাবদ্ধতা:
সাহিত্যিক উৎস: কেতিয়াবা ধৰ্মীয় পক্ষপাতিত্ব থাকে, আৰু ঐতিহাসিক সত্যতাৰ অভাৱ হ’ব পাৰে।
প্ৰত্নতাত্ত্বিক উৎস: খননৰ পৰা পোৱা তথ্য অসম্পূৰ্ণ হ’ব পাৰে।
বিদেশী বিবৰণ: ভাষা আৰু সংস্কৃতিৰ পাৰ্থক্যৰ বাবে কেতিয়াবা ভুল ব্যাখ্যা হ’ব পাৰে।
প্ৰাচীন ভাৰতীয় ইতিহাসৰ অধ্যয়নৰ বাবে সাহিত্যিক, প্ৰত্নতাত্ত্বিক, আৰু বিদেশী উৎসৰ সমন্বয় অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ। এই উৎসসমূহৰ সঠিক বিশ্লেষণৰ জৰিয়তে প্ৰাচীন ভাৰতৰ সমৃদ্ধ সংস্কৃতি, ৰাজনীতি, আৰু সমাজৰ বিষয়ে স্পষ্ট ধাৰণা পোৱা যায়।
){kind=link}
Social Plugin