উপনিষদ হৈছে বেদৰ অন্তিম অংশ, যাক বেদান্ত বুলিও কোৱা হয়, আৰু এই গ্ৰন্থসমূহ ভাৰতীয় দৰ্শনৰ মূল ভিত্তি হিচাপে পৰিচিত, যিবোৰ প্ৰাচীন ঋষি-মুনিসকলে গভীৰ ধ্যান আৰু আত্মানুসন্ধানৰ মাজেৰে লিপিবদ্ধ কৰিছে, আৰু এই উপনিষদসমূহৰ সংখ্যা প্ৰায় ১০৮টা বুলি কোৱা হয় যদিও প্ৰধানকৈ ১০-১২টা মুখ্য উপনিষদক অধিক গুৰুত্ব দিয়া হয় যেনে ঈশ, কেন, কঠ, প্ৰশ্ন, মুণ্ডক, মাণ্ডুক্য, তৈত্তিৰীয়, ঐতৰেয়, ছান্দোগ্য, বৃহদাৰণ্যক আদি, যিবোৰ ঋগ্বেদ, যজুৰ্বেদ, সামবেদ আৰু অথৰ্ববেদৰ সৈতে জড়িত; এই উপনিষদসমূহৰ মূল বিষয়বস্তু হৈছে ব্ৰহ্ম (সৰ্বোচ্চ সত্তা), আত্মা (ব্যক্তিগত আত্মা), মায়া (ভ্ৰম), জগতৰ সৃষ্টি আৰু মোক্ষ লাভৰ পথ, য’ত “তত্ত্বমসি” (তুমি সেই), “অহং ব্ৰহ্মাস্মি” (মই ব্ৰহ্ম), “প্ৰজ্ঞানং ব্ৰহ্ম” (চেতনা হৈছে ব্ৰহ্ম) আৰু “সৰ্বং খল্বিদং ব্ৰহ্ম” (সকলো এই ব্ৰহ্ম)ৰ দৰে মহাবাক্যসমূহে আত্মা আৰু ব্ৰহ্মৰ অভিন্নতা প্ৰকাশ কৰে, আৰু এই দৰ্শন অনুসৰি জগতখন মায়াৰ দ্বাৰা আচ্ছাদিত যিয়ে আমাক সত্যৰ পৰা বিচ্ছিন্ন কৰে, কিন্তু জ্ঞানৰ জৰিয়তে আমি এই মায়াৰ পৰ্দা অতিক্ৰম কৰি মোক্ষ লাভ কৰিব পাৰোঁ; ঈশোপনিষদত কোৱা হৈছে যে সকলো ব্ৰহ্মময়, আৰু লোভ-মোহ ত্যাগ কৰি কৰ্ম কৰিলে মুক্তি মিলে, যেনে “ঈশা বাস্যমিদং সৰ্ব্বং যত্কিঞ্চ জগত্যাং জগত্, তেন ত্যক্তেন ভুঞ্জীথা মা গৃধঃ কস্যস্বিদ্ধনম্” অৰ্থাৎ ঈশ্বৰে সকলো বস্তুৰ ওপৰত বাস কৰে, ত্যাগৰ মাজেৰে ভোগ কৰা আৰু আনৰ ধনৰ লোভ নকৰিবা, এই উপনিষদে কৰ্ম আৰু জ্ঞানৰ সমন্বয়ৰ কথা কয়; কেনোপনিষদত ব্ৰহ্মক অগ্নি, বায়ু, ইন্দ্ৰ আদি দেৱতাৰো ঊৰ্ধ্বত স্থাপন কৰা হৈছে, য’ত উমা দেৱীয়ে দেৱতাসকলক ব্ৰহ্মৰ স্বৰূপ বুজাইছে, আৰু কোৱা হৈছে যে ব্ৰহ্ম চক্ষুৰে দেখা নহয়, কৰ্ণৰে শুনা নহয়, বৰঞ্চ মনৰ দ্বাৰা অনুভৱ কৰা হয়, “যন্মনসা ন মনুতে যেনাহুৰ্মনো মতম্, তদেব ব্ৰহ্ম ত্বং বিদ্ধি নেদং যদিদমুপাসতে” অৰ্থাৎ যিটো মনৰে চিন্তা কৰা নহয়, যিটোৰ দ্বাৰা মন চিন্তা কৰে, সেইটোৱে ব্ৰহ্ম, এই উপাসনাৰ বস্তু নহয়; কঠোপনিষদত নচিকেতা আৰু যমৰ সংলাপৰ জৰিয়তে আত্মাৰ অমৰত্ব আৰু শৰীৰৰ ক্ষণস্থায়িত্বৰ কথা কোৱা হৈছে, য’ত যমে নচিকেতাক তিনিটা বৰ দিয়ে কিন্তু নচিকেতাই মৃত্যুৰ পিছৰ জ্ঞান বিচাৰে, আৰু কোৱা হয় “শৰীৰং ৰথমেব তু, বুদ্ধিং তু সাৰথিমেব চ” অৰ্থাৎ শৰীৰ ৰথৰ দৰে, বুদ্ধি সাৰথি, আৰু আত্মা যাত্ৰী, লগতে “পৰঞ্চি খানি ব্যত্ৰুণত্ স্বয়ম্ভূস্তস্মাত্পৰাঙ্পশ্যতি নান্তৰাত্মন্” অৰ্থাৎ স্বয়ম্ভূই ইন্দ্ৰিয়সমূহক বাহিৰমুখী কৰিছে, সেয়েহে সাধাৰণ লোকে বাহিৰৰ জগত চায়, কিন্তু ঋষিয়ে অন্তৰ্মুখী হৈ আত্মা দেখে, এই উপনিষদে শ্ৰেয় আৰু প্ৰেয়ৰ মাজত শ্ৰেয় বাছনিৰ কথা কয়; প্ৰশ্নোপনিষদত ষড় প্ৰশ্নৰ উত্তৰত পিপ্পলাদ ঋষিয়ে প্ৰাণ, ৰশ্মি, মেধা, সৃষ্টি আদিৰ বিষয়ে ব্যাখ্যা কৰিছে, য’ত প্ৰাণক সকলোৰ মূল বুলি কোৱা হৈছে আৰু ওম্কাৰৰ উপাসনাৰ ফল বৰ্ণাইছে; মুণ্ডকোপনিষদত জ্ঞান আৰু অজ্ঞানৰ বিভাগ কৰি কোৱা হৈছে যে পৰা বিদ্যা (উচ্চ জ্ঞান)ৰ দ্বাৰাহে ব্ৰহ্ম লাভ হয়, “সত্যমেব জয়তে নানৃতং” অৰ্থাৎ সত্যই জয়ী হয়, অসত্য নহয়, আৰু ধনুৰ্বিদ্যাৰ উপমাৰে ওম্কাৰক ধনু, আত্মাক বাণ আৰু ব্ৰহ্মক লক্ষ্য বুলি কোৱা হৈছে; মাণ্ডুক্যোপনিষদ সৰ্বাপেক্ষা সংক্ষিপ্ত কিন্তু গভীৰ, য’ত ওম্কাৰৰ তিনিটা মাত্ৰা (অ, উ, ম) আৰু তুৰীয় অৱস্থাৰ বৰ্ণনা আছে, জাগ্ৰত, স্বপ্ন, সুষুপ্তি আৰু তুৰীয় অৱস্থাত ব্ৰহ্মক “নান্তঃপ্ৰজ্ঞং ন বহিঃপ্ৰজ্ঞং” বুলি বৰ্ণোৱা হৈছে, অৰ্থাৎ যিটো অন্তৰ বা বাহিৰৰ জ্ঞান নহয়, দ্বৈত নহয়, শান্ত, শিৱ, অদ্বৈত; তৈত্তিৰীয়োপনিষদত “সত্যং জ্ঞানমনন্তং ব্ৰহ্ম” বুলি ব্ৰহ্মৰ সংজ্ঞা দিয়া হৈছে আৰু পঞ্চকোষ (অন্নময়, প্ৰাণময়, মনোময়, বিজ্ঞানময়, আনন্দময়)ৰ বৰ্ণনাৰে আত্মাৰ স্তৰসমূহ বুজোৱা হৈছে, লগতে শিক্ষাবল্লীত ছাত্ৰৰ কৰ্তব্য আৰু আচাৰ্যৰ উপদেশ দিয়া হৈছে; ঐতৰেয়োপনিষদত সৃষ্টিৰ ক্ৰম বৰ্ণোৱা হৈছে যে আত্মাই প্ৰথমে লোকসমূহ সৃষ্টি কৰে, তাৰ পিছত দেৱতা আৰু মানুহ, আৰু “প্ৰজ্ঞানং ব্ৰহ্ম” মহাবাক্য ইয়াতে আছে; ছান্দোগ্যোপনিষদ বৃহৎ আৰু বিস্তৃত, য’ত উদ্দালক আৰু শ্বেতকেতুৰ সংলাপত “তত্ত্বমসি” নববাৰ কোৱা হৈছে, মধু বিদ্যা, গায়ত্ৰী উপাসনা, আৰু “সৰ্বং খল্বিদং ব্ৰহ্ম” বুলি জগতক ব্ৰহ্মময় বুলি ঘোষণা কৰা হৈছে, লগতে সত্যকাম জাবালৰ কাহিনীত সত্যৰ মাহাত্ম্য দেখুওৱা হৈছে; বৃহদাৰণ্যকোপনিষদ সৰ্ববৃহৎ আৰু যাজ্ঞবল্ক্য ঋষিৰ সংলাপেৰে পৰিপূৰ্ণ, য’ত গাৰ্গী আৰু যাজ্ঞবল্ক্যৰ বিতৰ্কত ব্ৰহ্মক অক্ষৰ বুলি কোৱা হৈছে, “নেতি নেতি” (নহয় নহয়) পদ্ধতিৰে ব্ৰহ্মৰ নেতিবাচক বৰ্ণনা দিয়া হৈছে, আৰু “অহং ব্ৰহ্মাস্মি” মহাবাক্য ইয়াতে উচ্চাৰিত, লগতে জন্মান্তৰ আৰু কৰ্মফলৰ বিস্তৃত আলোচনা আছে; এই উপনিষদসমূহে অদ্বৈত বেদান্তৰ ভিত্তি স্থাপন কৰিছে যাক শংকৰাচাৰ্যই ব্যাখ্যা কৰিছে, বিশিষ্টাদ্বৈতৰ দ্বাৰা ৰামানুজে, দ্বৈতৰ দ্বাৰা মাধৱাচাৰ্যই ব্যাখ্যা কৰিছে, আৰু এই দৰ্শনসমূহে হিন্দু ধৰ্মৰ বিবিধতা প্ৰকাশ কৰে; উপনিষদৰ প্ৰভাৱ বিশ্বদৰ্শনতো পৰিলক্ষিত, শ্বোপেনহাওয়াৰে ইয়াক প্ৰশংসা কৰিছে, থ্বৰোৱে আমেৰিকান ট্ৰান্সচেন্ডেন্টালিজমত প্ৰভাৱিত হৈছে, আৰু আধুনিক বিজ্ঞানতো কোয়ান্টাম ফিজিক্সৰ সৈতে সাদৃশ্য দেখা যায় যেনে একত্বৰ ধাৰণা; অসমীয়া সংস্কৃতিতো উপনিষদৰ প্ৰভাৱ দেখা যায়, শংকৰদেৱৰ ভাগৱতীয়া ধৰ্মত অদ্বৈতৰ ছাপ, একশৰণ নামধৰ্মত আত্মসমৰ্পণৰ কথা, আৰু আধুনিক অসমীয়া সাহিত্যত হেমচন্দ্ৰ বৰুৱা, লক্ষ্মীনাথ বেজবৰুৱা আদিয়ে উপনিষদীয় চিন্তাৰ প্ৰতিফলন ঘটাইছে; উপনিষদে কেৱল ধৰ্মীয় গ্ৰন্থ নহয়, বৰঞ্চ মানৱ জীৱনৰ দৰ্শন, নীতি, বিজ্ঞান আৰু আধ্যাত্মিকতাৰ সংমিশ্ৰণ, যিয়ে আমাক সংসাৰৰ দুখৰ পৰা মুক্তিৰ পথ দেখুৱায় আৰু সত্যৰ অনুসন্ধানৰ প্ৰেৰণা যোগায়, আৰু আজিৰ যান্ত্ৰিক যুগতো ইয়াৰ প্ৰাসংগিকতা অপৰিসীম কাৰণ ই আমাক অন্তৰৰ শান্তি আৰু সৰ্বজনীন ভ্ৰাতৃত্বৰ বাৰ্তা দিয়ে, যেনে “বসুধৈব কুটুম্বকম্”ৰ ধাৰণাৰ মূল ইয়াতে নিহিত; সেয়েহে উপনিষদক কেৱল পঢ়া নহয়, অনুধাৱন কৰি জীৱনত পালন কৰিলেহে ইয়াৰ সাৰ্থকতা, আৰু এই প্ৰাচীন জ্ঞানৰ পোহৰেৰে আমি আধুনিক সমস্যাৰ সমাধান বিচাৰি পাব পাৰোঁ, যাতে মানৱতাৰ কল্যাণ সাধন হয় আৰু বিশ্বশান্তি স্থাপিত হয়।
