ত্ৰিপাক্ষিক সংগ্ৰাম: কান্যকুব্জৰ নিয়ন্ত্ৰণৰ বাবে পাল, প্ৰতিহাৰ আৰু ৰাষ্ট্ৰকূটৰ যুদ্ধ

 

ত্ৰিপাক্ষিক সংগ্ৰাম: কান্যকুব্জৰ নিয়ন্ত্ৰণৰ বাবে পাল, প্ৰতিহাৰ আৰু ৰাষ্ট্ৰকূটৰ যুদ্ধত্ৰিপাক্ষিক সংগ্ৰাম, যাক কান্যকুব্জ ত্ৰিভুজ যুদ্ধ বুলিও জনা যায়, অষ্টম আৰু নৱম শতিকাত উত্তৰ ভাৰতৰ কান্যকুব্জ (আধুনিক কানপুৰ, উত্তৰ প্ৰদেশ) অঞ্চলৰ নিয়ন্ত্ৰণৰ বাবে তিনিখন শক্তিশালী ভাৰতীয় বংশ—পাল, প্ৰতিহাৰ আৰু ৰাষ্ট্ৰকূটৰ মাজত সংঘটিত হৈছিল। পাল বংশে পূব ভাৰতৰ বংগ অঞ্চল, প্ৰতিহাৰসকলে পশ্চিম ভাৰতৰ অৱন্তি-জালোৰ অঞ্চল আৰু ৰাষ্ট্ৰকূটসকলে দক্ষিণ ভাৰতৰ দক্ষিণ অঞ্চল শাসন কৰিছিল। এই সংগ্ৰাম প্ৰায় দুই শতিকা ধৰি চলিছিল আৰু শেষত প্ৰতিহাৰ সম্ৰাট নাগভট্ট-IIৰ বিজয়ৰ জৰিয়তে কান্যকুব্জ প্ৰতিহাৰ ৰাজ্যৰ ৰাজধানী হিচাপে প্ৰতিষ্ঠিত হয়, যিয়ে প্ৰায় তিনি শতিকা ধৰি শাসন কৰিছিল। এই লেখাটোত আমি ত্ৰিপাক্ষিক সংগ্ৰামৰ কাৰণ, পৰ্যায় আৰু পৰিণতিৰ বিষয়ে আলোচনা কৰিম।ত্ৰিপাক্ষিক সংগ্ৰামৰ কাৰণপ্ৰাচীন মধ্যযুগত কান্যকুব্জক উত্তৰ ভাৰতৰ প্ৰভুত্বৰ প্ৰতীক হিচাপে বিবেচনা কৰা হৈছিল। হৰ্ষবৰ্ধনৰ সাম্ৰাজ্যৰ ৰাজধানী হিচাপে কান্যকুব্জৰ নিয়ন্ত্ৰণৰ অৰ্থ আছিল গঙ্গা উপত্যকাৰ কেন্দ্ৰীয় অঞ্চলৰ ওপৰত আধিপত্য, যিটো সম্পদৰে সমৃদ্ধ আৰু কৌশলগত আৰু বাণিজ্যিকভাৱে গুৰুত্বপূৰ্ণ আছিল। ৰেশম পথৰ সৈতে সংযোগৰ বাবে এই অঞ্চল বাণিজ্যৰ কেন্দ্ৰস্থল আছিল। অষ্টম শতিকাৰ শেষৰ ফালে আৰু নৱম শতিকাৰ প্ৰথম চতুৰ্থাংশত কান্যকুব্জত ইন্দ্ৰায়ুধ, বিজয়ুধ আৰু চক্ৰায়ুধ নামৰ তিনিজন দুৰ্বল ৰজাই শাসন কৰিছিল। এই দুৰ্বলতাৰ সুযোগ লৈ পাল, প্ৰতিহাৰ আৰু ৰাষ্ট্ৰকূট বংশই কান্যকুব্জৰ নিয়ন্ত্ৰণৰ বাবে প্ৰতিদ্বন্দ্বিতা কৰে। ৰাষ্ট্ৰকূটসকলৰ বাবে যুদ্ধৰ জৰিয়তে লুণ্ঠনৰ ইচ্ছাও এই সংগ্ৰামৰ এক অন্যতম কাৰণ আছিল।ত্ৰিপাক্ষিক সংগ্ৰাম: প্ৰথম পৰ্যায়ত্ৰিপাক্ষিক সংগ্ৰামৰ প্ৰথম পৰ্যায় আৰম্ভ হৈছিল প্ৰায় ৭৯০ খ্ৰীষ্টাব্দত, যেতিয়া পাল ৰজা ধৰ্মপাল আৰু প্ৰতিহাৰ ৰজা বৎসৰাজৰ মাজত প্ৰয়াগত যুদ্ধ হয়। এই যুদ্ধত ধৰ্মপাল পৰাজিত হয়। কিন্তু কিছুদিনৰ পিছত ৰাষ্ট্ৰকূট ৰজা ধ্ৰুৱ ধৰাবৰ্ষই বৎসৰাজক পৰাস্ত কৰে। বৎসৰাজৰ পতনৰ পিছত ধৰ্মপালে কান্যকুব্জৰ নিয়ন্ত্ৰণ লাভ কৰে, কিন্তু তেওঁকো ধ্ৰুৱই পৰাস্ত কৰে। ধ্ৰুৱৰ নিজৰ দক্ষিণৰ ৰাজ্য ৰক্ষাৰ বাবে উত্তৰ ভাৰতৰ পৰা প্ৰত্যাহাৰ কৰিবলগীয়া হয়, যাৰ ফলত তেওঁ বিজয় সুসংহত কৰিব নোৱাৰিলে।৭৯৩ খ্ৰীষ্টাব্দত ধ্ৰুৱৰ মৃত্যুৰ পিছত ৰাষ্ট্ৰকূটসকল উত্তৰাধিকাৰৰ সংঘৰ্ষত জড়িত হয়। এই সুযোগত ধৰ্মপালে প্ৰতিহাৰৰ প্ৰতিদ্বন্দ্বীসকলক দুৰ্বল কৰি কান্যকুব্জ পুনৰুদ্ধাৰ কৰে আৰু তেওঁৰ মনোনীত চক্ৰায়ুধক সিংহাসনত বহুৱায়। ধৰ্মপালে কেইবাটাও সফল অভিযানৰ জৰিয়তে উত্তৰ ভাৰতৰ প্ৰায় সকলো অঞ্চলৰ অধিপতি হিচাপে নিজকে প্ৰতিষ্ঠা কৰে।ত্ৰিপাক্ষিক সংগ্ৰাম: দ্বিতীয় পৰ্যায়বৎসৰাজৰ উত্তৰাধিকাৰী প্ৰতিহাৰ ৰজা নাগভট্ট-IIয়ে কান্যকুব্জ আক্ৰমণ কৰি চক্ৰায়ুধক উৎখাত কৰে আৰু নিজৰ নিয়ন্ত্ৰণ স্থাপন কৰে। চক্ৰায়ুধ ধৰ্মপালৰ সংৰক্ষিত শাসক হোৱাৰ বাবে নাগভট্ট-II আৰু ধৰ্মপালৰ মাজত যুদ্ধ অনিবাৰ্য হৈ পৰে। নাগভট্ট-IIয়ে মুঙ্গেৰৰ ওচৰত ধৰ্মপালক পৰাস্ত কৰে। কিন্তু তেওঁৰ বিজয় স্বল্পস্থায়ী হয়, কাৰণ ধ্ৰুৱৰ উত্তৰাধিকাৰী ৰাষ্ট্ৰকূট ৰজা গোবিন্দ-IIIয়ে তেওঁক উৎখাত কৰে। গোবিন্দ-III বিজয়ৰ পিছত দক্ষিণলৈ প্ৰত্যাৱৰ্তন কৰে।নৱম শতিকাৰ শেষৰ ফালে ৰাষ্ট্ৰকূট আৰু পাল বংশৰ শক্তি হ্ৰাস পাবলৈ আৰম্ভ কৰে। প্ৰতিহাৰসকলে এই সুযোগত বিজয়ী হৈ কেন্দ্ৰীয় ভাৰতৰ শাসক হিচাপে প্ৰতিষ্ঠিত হয়। নাগভট্ট-IIৰ নেতৃত্বত প্ৰতিহাৰসকলে কান্যকুব্জক তেওঁলোকৰ ৰাজধানী হিচাপে প্ৰতিষ্ঠা কৰে, যিয়ে তেওঁলোকৰ শাসনক তিনি শতিকা ধৰি সুস্থিৰ কৰি ৰাখে।ত্ৰিপাক্ষিক সংগ্ৰামৰ পৰিণতিত্ৰিপাক্ষিক সংগ্ৰামে পাল, প্ৰতিহাৰ আৰু ৰাষ্ট্ৰকূট বংশক দুৰ্বল কৰি তুলিছিল। এই সংগ্ৰামৰ ফলত তিনিওটা বংশৰ সামৰিক আৰু অৰ্থনৈতিক শক্তি ক্ষয়প্ৰাপ্ত হৈছিল, যাৰ ফলত ভাৰতত ৰাজনৈতিক বিভাজনৰ সৃষ্টি হৈছিল। এই দুৰ্বলতাৰ সুযোগ লৈ মধ্যপ্ৰাচ্যৰ ইছলামী আক্ৰমণকাৰীসকলে ভাৰতত প্ৰৱেশ কৰিবলৈ সক্ষম হয়। বিশেষকৈ মাহমুদ গজনৱীৰ আক্ৰমণে প্ৰতিহাৰ সাম্ৰাজ্যৰ পতন ত্বৰান্বিত কৰে।পাল, প্ৰতিহাৰ আৰু ৰাষ্ট্ৰকূটৰ ভূমিকাপাল বংশপাল বংশে পূব ভাৰতৰ বংগ আৰু বিহাৰ শাসন কৰিছিল। ধৰ্মপালৰ নেতৃত্বত তেওঁলোকে কান্যকুব্জৰ নিয়ন্ত্ৰণৰ বাবে সক্ৰিয়ভাৱে প্ৰতিদ্বন্দ্বিতা কৰিছিল। আৰব বণিক সুলেমানৰ বিৱৰণীত পাল সাম্ৰাজ্যক ‘ৰুহ্মা’ (ধৰ্মপালৰ সংক্ষিপ্ত ৰূপ) বুলি উল্লেখ কৰা হৈছে, আৰু তেওঁৰ সৈন্যৰ সংখ্যা ৫০,০০০ হাতীৰ বাহিনীৰে গঠিত বুলি কোৱা হৈছে। ধৰ্মপালৰ সফল অভিযানে পাল সাম্ৰাজ্যৰ প্ৰভাৱ বৃদ্ধি কৰিছিল, যদিও তেওঁ ৰাষ্ট্ৰকূটৰ হাতত পৰাজিত হৈছিল।প্ৰতিহাৰ বংশপশ্চিম ভাৰতৰ অৱন্তি-জালোৰ অঞ্চলৰ শাসক প্ৰতিহাৰসকলে কান্যকুব্জক তেওঁলোকৰ ৰাজধানী হিচাপে প্ৰতিষ্ঠা কৰি মধ্য ভাৰতৰ শক্তিশালী শাসক হিচাপে উত্থান ঘটায়। বৎসৰাজ আৰু নাগভট্ট-IIৰ নেতৃত্বত তেওঁলোকে পাল আৰু ৰাষ্ট্ৰকূটৰ বিৰুদ্ধে সংগ্ৰাম কৰে। নাগভট্ট-IIৰ বিজয়ে প্ৰতিহাৰ বংশৰ প্ৰভুত্ব সুনিশ্চিত কৰে।ৰাষ্ট্ৰকূট বংশদক্ষিণ ভাৰতৰ মান্যখেটৰ পৰা শাসনকাৰী ৰাষ্ট্ৰকূটসকলে ত্ৰিপাক্ষিক সংগ্ৰামত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰে। ধ্ৰুৱ ধৰাবৰ্ষ আৰু গোবিন্দ-IIIৰ নেতৃত্বত তেওঁলোকে প্ৰতিহাৰ আৰু পাল বংশৰ বিৰুদ্ধে যুদ্ধ কৰি কান্যকুব্জৰ নিয়ন্ত্ৰণৰ বাবে প্ৰতিদ্বন্দ্বিতা কৰে। তেওঁলোকৰ দক্ষিণৰ ৰাজ্যৰ দূৰত্বৰ বাবে তেওঁলোকে কান্যকুব্জত দীৰ্ঘম্যাদী নিয়ন্ত্ৰণ ধৰি ৰাখিব নোৱাৰিলে।সাংস্কৃতিক আৰু অৰ্থনৈতিক প্ৰভাৱকান্যকুব্জৰ নিয়ন্ত্ৰণৰ বাবে এই সংগ্ৰামে তিনিওটা বংশৰ সাংস্কৃতিক আৰু অৰ্থনৈতিক ক্ষেত্ৰত প্ৰভাৱ পেলাইছিল। পালসকলে মহাযান বৌদ্ধ ধৰ্মৰ পৃষ্ঠপোষকতা কৰি নালন্দা আৰু বিক্ৰমশীলাৰ দৰে শিক্ষাৰ কেন্দ্ৰ গঢ়ি তুলিছিল। প্ৰতিহাৰসকলে নাগৰ শৈলীৰ মন্দিৰ স্থাপত্যৰ বিকাশ ঘটাইছিল। ৰাষ্ট্ৰকূটসকলে এলোৰাৰ কৈলাসনাথ মন্দিৰৰ দৰে শিল্পকৰ্মৰ জৰিয়তে ভাৰতীয় স্থাপত্যত অৰিহণা যোগাইছিল। কিন্তু দীৰ্ঘদিনীয়া সংগ্ৰামে তিনিওটা বংশৰ সম্পদ আৰু সামৰিক শক্তি ক্ষয় কৰিছিল।
ত্ৰিপাক্ষিক সংগ্ৰাম পাল, প্ৰতিহাৰ আৰু ৰাষ্ট্ৰকূট বংশৰ মাজত কান্যকুব্জৰ নিয়ন্ত্ৰণৰ বাবে দুই শতিকা ধৰি চলা এক ঐতিহাসিক সংঘৰ্ষ আছিল। শেষত প্ৰতিহাৰসকলে বিজয়ী হৈ কেন্দ্ৰীয় ভাৰতৰ শাসক হিচাপে প্ৰতিষ্ঠিত হয়। কিন্তু এই সংগ্ৰামে তিনিওটা বংশক দুৰ্বল কৰি তুলিছিল, যাৰ ফলত ভাৰতৰ ৰাজনৈতিক বিভাজনে মধ্যপ্ৰাচ্যৰ ইছলামী আক্ৰমণকাৰীৰ প্ৰৱেশৰ পথ প্ৰশস্ত কৰিছিল। এই সংগ্ৰামে ভাৰতৰ মধ্যযুগীয় ইতিহাসত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ অধ্যায় হিচাপে চিহ্নিত হৈ ৰৈছে।

---